YAZILI KAYNAKLARDA HASSA” KİTABI HAKKINDA
Hassa’nın geçmişi, yazılı kaynaklarda nasıl geçiyor? Hassa hakkında hangi kaynakta neler yazıyor? Bütün bunları araştırarak bizatihi kaynağından aktararak hazırladığım “Yazılı Kaynaklarda Hassa” adlı kitabı bugünün ve gelecek nesillerin istifadesine sunmayı bir Hassalı olarak gerekli gördüm. Kitap, Mayıs 2019’da yayımlanmış, 16x24 ebadında olup 239 sayfadır.
Bir kentin geçmişi hakkında bilgilerin günümüze doğru bir şekilde aktarılabilmesi, her şeyden önce sağlam kaynaklara dayanılarak yapılan araştırmalarla mümkündür.
Dönemi yönetenlerin, o günleri yaşayanların kaleme aldığı ve dönemi araştıran araştırmacıların hazırladığı yirmi dört kitaptan faydalandım. Ayrıca Hassa ile ilgili yazılmış dört kitaba da yer verdim. Başvurduğum kaynak eserleri bugün itibariyle çoğaltmak elbette mümkündür.
FAYDALANILAN KAYNAK KİTAPLAR
Ahmet Cevdet Paşa / Tezâkir
Doç. Dr. Said Öztürk / Osmanlı Salnâmelerinde Maraş Sancağı
Mehmet Akif Terzi-Ahmet Ergün / Osmanlı Vilâyet Salnâmelerinde Cebel-i Bereket Sancağı
Mehmet Akif Terzi-Ahmet Ergün / Kınık’tan Kıyı’ya Osmanlı Belgelerinde Osmaniye
Bekir Sami Bayazıt / 1865-1866 Kürtdağı, Cebel-i Bereket Kozanoğulları İsyanı ve Güneydeki Aşiretlerin İskânları
Ahmet Şerif / Anadolu’da Tanin
Nuri Aydın Konuralp / Hatay Kurtuluş ve Kurtarış Mücadelesi Tarihi
Selim Çelenk / Hatay’ın Kurtuluş Mücadelesi Anıları
Tayfur Sökmen / Hatay’ın Kurtuluşu İçin Harcanan Çabalar
Ahmet Faik Türkmen / 7 Ciltlik Mufassal Hatay Tarihi
Av. Hulki Öcal / Hatay Savaşı
Mehmet Tekin / Hatay Tarihi
Mehmet Tekin / Hatay Tarihi Osmanlı Dönemi
Dr. Hasan Ayparlar / 19. Yüzyılda Gâvur Dağları ve Amik Ovası’nda Islah ve İskân Hareketleri -Derviş Paşa İskânı-
Cemil Gök / Kırk Asırlık Türk Yurdu Hatay
Mehmet Tekin / Milli Mücadelenin İlk Kurşunu ve Dörtyol Çeteleri
Kadir Aslan / Milli Mücadelede Dörtyol
Mehmet Tekin / Mehmetçik Hatay’da Basında 5 Temmuz 1938
Mehmet Tekin / Hatay İşgal Yılları ve Bağımsız Hatay Devleti Kronolojisi (1918-1939)
İskenderun 39’uncu Mekanize Piyade Tugay Komutanlığı Tarih Araştırma Grubu / Hatay’ın Kurtuluş Mücadelesinde Türk Ordusu
Yrd. Doç. Dr. Volkan Payaslı / Sancak’tan Vilayet’e Hatay (1921-1960) (Siyasal, Sosyal ve Kültürel Yönüyle)
Mustafa Necati Karaer / Karacaoğlan
Ahmet Özkılınç-Ali Coşkun-Abdullah Sivridağ-Murat Yüzbaşıoğlu / Muhâsebe-i Vilâyet-i Diyâr-i Bekr ve ‘Arab ve Zü’l-Kadiriyye Defteri (937/1530) II
İbrahim Solak / XVI. Asırda Maraş Kazâsı (1526-1563)
*
Ayrıca kitapta Hassa ile ilgili yazılmış şu eserlere de yer verilmiştir:
Hassa Kaymakamlığı Komisyon / Geçmişten 2000’li Yıllara Hassa (2001)
Zübeyir Tırabzon / Bütün Yönleriyle Hassa Tarihi (2001)
Abdullah Gazel / Akbez Son Kale (2014)
Doç. Dr. Ahmet Atasoy / Hassa İlçesi’nin (Hatay) Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası (2016)
***
HASSA KRONOLOJİSİ
“Yazılı Kaynaklarda Hassa” Adlı Kitaba Göre
1523: Maraş Kazâsı’na bağlı Nâhiye Tekak ve Kargılık (s. 213)
1526: Maraş Kazâsı’na bağlı Nâhiyeler Tekak: 3 Köy, 27 Mezraa. Kargılık: 12 Köy, 12 Mezra var. (s. 214)
1526: Üzümün yetiştiği ağacın her bir köküne tâk denilmektedir. 1563’te ise üzümün yetiştiği ağacın her bir köküne teğek denilmiştir. (s. 221)
Üzüm çeşitleri şöyledir: Kabarcık, Kara Mahrabaşı, Ak Üzüm, Azezi, Orak Karası, Sergi, Kirkit, Bandırma, Deve Gözü, Tosbağa Üzümü, Lan Lan Kara, Külefli, Yıldız, Hanım Parmağı, Katır Tırnağı, Cücük Burnu, Horoz Yüreği, Keçi Memeği ve Permir Üzümü. (s. 221, 222)
1530: Zü’l-Kâdiriyye Vilâyeti Mar’aş Livâsı’na bağlı Karguluk Nâhiyesi ve Tegek (Tiyek) Nâhiyesine bağlı karye (köy) ve mezralar verilmektedir.
Karguluk Nahiyesi’ne bağlı karye (köy) ve mezralar: Ağzı-gökçek köyü, Av-depesi mezrası, Baş-ada mezrası, Boğum-saz köyü, Boğum-tun (Tum) mezrası, Bozan (Boz-at) köyü, Boz-öyük köyü, Böket köyü, Göz-pınar mezrası, Gülbank mezrası, Gümişin köyü, Kara-kilise köyü, Karaca-Ahmed köyü, Karguluk köyü, Kerler köyü, Kertik-ağaç mezrası, Kışlak mezrası, Kızılca-hisâr köyü, Mağara-ağıl mezrası, Sicik (?) mezrası, Taş-oluk mezrası, Yabânî-depesi mezrası, Yumru-depe köyü.
Tegek (Tiyek) Nâhiyesi’ne bağlı karye (köy) ve mezralar: Aydoğmuş-Mûsâ-Veledânı mülkü Kavacık mezrası, Almacuk mezrası, Boğsulu mezrası, Bolı mezrası, Çaltulu mezrası, Ekin-alanı mezrası, Geredelü mezrası, Geyicek-alanı mezrası, Göyüncek mezrası, Hâcîlar-koyağı mezrası, Hân-depesi mezrası, İkiz köyü, İnce-su mezrası, Kabak-alanı mezrası, Kanyaşı mezrası, Kara-kuyu mezrası, Karaca-viran mezrası, Kavacuk mezrası, Kavkurd mezrası, Kırmıt-öyüğü mezrası, Kız(ıl)-viran mezrası, Körücek mezrası, Kurbağalu mezrası, Mankusa köyü, Meşhed-depeli mezrası, Ödak (?) mezrası, Şadik (Seyrek-ağıl) mezrası, Tegek köyü, Tesbihlü köyü, Tesbihlü mezrası. (s. 207, 208, 209)
1563: Tekak ve Kargılık Nâhiyeleri Maraş Kazâsı’na bağlıdır. İdari değişiklik yapılır ve Gügercinlik, Maraş Kazâsı’na bağlı bir Nâhiye iken ayrılarak kazâ olur. Tekak ve Kargılık Nâhiyeleri de Gügercinlik Kazâsı’na bağlanır. Gügercinlik Kazâsı coğrafi olarak Adana-Gaziantep karayolunun güneyinde, Hatay’ın Hassa ilçesine kadar uzanmakta, batıda Nur (Amanos) dağları ile doğuda Gaziantep platosu arasında yer almaktadır. (s. 215, 216, 217)
1500, 1600, 1700’lü yıllarda Çukurova bölgesinde yaşadığı tahmin edilen Karacaoğlan’ın şiirinde Ekbez (Akbez) ve Söğüt geçmektedir. (s. 205, 206)
1847: Devlet Salnâmeleri yayınlanmasıyla Osmanlı ülkesinde salnâme geleneği başladı. İlk Vilâyet Salnâmesi’nin yayınlandığı tarih ise 1866’dır. (s. 24)
1865: Mareşal Derviş Paşa ile Ahmed Cevdet Paşa tarafından Hassa’nın kuruluşu. Mareşal Derviş Paşa kumandasındaki Fırka-i İslâhiye ile önce Kozan ve dağlarını zaptı rapt altına almak sonra Maraş bölgesinde Zeytun nâhiyesini ıslah ettikten sonra Cebel-i Bereket yani Gâvur-dağı ile Kürd-dağı’na itaat ettirmek için yola çıktıkları ancak hareketin tersine döndüğü, önce İskenderun’a çıkılıp Gâvur-dağı ile Kürd-dağı ıslah olunduktan sonra Kozan tarafına gidilmesine karar verilmiş. Derviş Paşa askeri işlerle, Ahmed Cevdet Paşa ise mülkiye işleriyle görevliymiş.
Lece ile Hacılar nâhiyesi arasında vâki’ Kargılı nâm mevki’de ordu kurulmuş. Buraya Ordu-köyü nâmıyle bir karye teşkîline teşebbüs edilmiş ve Hacılar nâhiyesinden buraya otuz hâne indirilip iskân edilmesi için Hacılar nâhiyesi beyi Paşo Bey’e emir verilmiş. Üç sat ilerisinde vâki’ Tiyek pîş-gâhına varılıp ordu kurulmuş. Hacılar, Tiyek ve Ekbez nâhiyeleri beyleri ve ağaları buraya gelip arz-ı mutâva’at eylemişler. Burada bir kışla inşâsına mübâşeret olunmuş ve Hacılar, Tiyek ve Ekbez nâhiyeleri birleştirilerek teşkîl olunan kazâ’ya merkez olmak üzere kışla yanında bir kaç yüz hânelik bir kasaba inşâsına başlanmış. Ve buraya ibtidâ hassa taburları ayak basmış olduklarından Hassa kasabası tesmiye kılındı. (s. 12, 13, 16)
Adumanlı, Lece’nin Gâvur-dağı tarafında ve Hassa kasabası civârında yaşayan kürd aşîreti.
Kapıkulu derbendi, Tiyek’lilerin yaylağı.
Karafakılı, Hacılar nâhiyesinde aşiret.
Kargılı, Lece ile Hacılar arasında derbend.
Kaypak-oğulları, Ulaşlıların her biri bir nâhiye sayılan beş oymağından birinin başındaki derebeyi ocağı.
Lece, Gâvur-dağı ile Kürd-dağı arasında, Hassa’nın şarkından cenuba doğru uzanan taşlık ve çalılık saha.
Ordu köyü, Lece ile Hacılar arasında bir derbend olan Kargılı mevk’inde Hey’et-i islahiye’nin kurmağa teşebbüs ettiği köy. (s. 21, 22)
Hassa’nın Kuruluşu: 19. yüzyılda Gâvurdağı’nın batısındaki yörelerde emniyet tümüyle kayboldu. Bazı aşiretlerin eşkiyalık yapması, beylerin başına buyruk davranması bölgede huzur bırakmadı. Sivas vilâyeti sınırından İskenderun İskelesi’yle Belen ve Antakya kazaları sınırına kadar olan geniş bölge isyan hareketlerinin ve zulmün hüküm sürdüğü bir alan haline gelmişti. Buraları ıslah etmek, düzeni yeniden kurmak ve disiplini sağlamak için bir alay süvari, yedi tabur piyadeden oluşan bir fırka tertip edildi ve adına “Fırkai Islahiye” denildi. Fırkanın komutanı Müşir Derviş Paşa idi: Fırkanın yönetiminde askeri konularda Derviş Paşa, mülki konularda Ahmet Cevdet Paşa yetkiliydi. 1865 ortalarında ordu İskenderun’a geldi. Belen yoluyla Amanos dağlarının doğusuna geçilerek harekâta başlandı. İsyancı aşiretler itaat altına alındı, huzur sağlandı.
Fırka Amik ovasından Maraş tarafına gidişte ovanın çıkış yeri yakınında, Tiyek köyüne yakın bir yerde ordugâh kurdu. Burada bir kışla inşa edildi. Daha sonra Hacılar, Tiyek ve Akbez nahiyeleri birleştirilerek bir kaza teşkil edildi. Bu kazanın merkezi olmak üzere kışla yanında birkaç yüz hanelik bir kasabanın inşasına başlandı. Buraya ilk defa Hassa taburları ayak bastığı için kasabaya “Hassa” adı verildi.
Bundan sonra üç nahiyeye (Hacılar, Tiyek, Akbez) nüfuslarının belli oranını ayırıp kasabaya indirmeleri emredildi. Buralardan gelenler kasabada üç ayrı mahalle halinde iskân edildiler. Buraya bir müdür tayin olundu ve bir de Kaza Meclisi oluşturuldu. Mekteb-i Sıbyan yapılmak üzere aylık yüz kuruş hocalık maaşı tahsis edildi. Hassa kasabası İskenderun iskelesinden Maraş’a giden yolun da orta noktasına rastlıyordu.
Fırkai Islahiye çalışmalarının askeri yönü tamamlandıktan sonra sıra idari düzenlemeye gelmişti.
Bu yeni yapı içinde bugün Hatay’a ait olan yerleşim yerlerinin o zamanki durumu şöyledir:
Hassa: Maraş sancağının Islahiye kazasına bağlı nahiyedir. 2 mahallesi 31 köyü ve Ekbez, Tiyek, Hacılar adında 3 nahiyesi vardır. (s. 154, 155)
1867: Yeni idari düzenleme ile Maraş Sancağı’nın Islahiye Kazası’na bağlı nahiyedir. (s. 158)
1867-1868: İslâhiye Kazası: Delikânlu ve Celikânlu nâmlarıyla iki mahalleden ve iki nahiye itibariyle mecmu-ı kazâ doksan üç karyeden ibârettir.
Köyler: Hacılar, Küreci, Yuvalı, Şarklı, Güvenç, Demrek, Eğribucak, Katrancı, Gölpınar, Söğüt, Karafakılı, Dumlu, Ağcalar, Elleşli, Karayakublu, Selmanlı, Nuhuşağı, Yeniyapan, Sarıkurtlu, Gazeluşağı, Çınarlı, Karaahmedli, Duraklı, Arasili, Kapulu, Kerküd, Dolan, Sulumağara, Çamurlu, Haltanlı, Tebilli, Tandır, Ediller, Göklü, Değirmencik, Kıllılı, Göceler, Kabaklar, Arpalı, Hanağzı, Bağçe, Keller, İntillü, Karaburçlu, Dünek, Kayabaşı, Yarpuz, Belikânlu, Bervinyanlu, Ağalar, Melikânlu, Çakallu, Emirler, Gedikli, Kırışkal Harmancı, Toplamalar, Arabuşağı, Kürdikânlu, Fazlıuşağı, Torunlar, Sileşeyhler, Kürikânlı, Hamzakânlı, Kemezanlı, Sihanlı, Büyük Hisar, Kenirkete, Karacaviran, Palasoğlu, Burunsuzlar, Katrancı-ı Kebir, Çakmaklı, Soğucak, Şemlik, Sarıkaya, Kartal, Zegen, İkizkapu, Sakçagözü, Koçolar, Eşekçınarı, Durmuşlu, Muhacirin. (s. 25, 26)
1868-1869: Maraş Sancağı’na bağlı Hassa Kazâsı olarak yer aldığı görülmektedir. Kaymakam: Hacı Şakir Bey’dir. Evreksu ve İncesu isimleriyle iki mahalleden, Akbez, Tiyek ve Hacılar adında 3 nâhiyesi ve 31 karyesi (köyü) vardır.
Akbez Nâhiyesi: Selmanlı, Nuhuşağı, Sarıkurtlu, Duraklı, Horhorlu, Yengiyapan (Yeniyapan), Gazaluşağı, Karaahmedli.
Tiyek Nâhiyesi: Dedemli, Elleşli, Ağcalar, Karayakuplu, Karafakılı, Hristiyan, İdmanlı.
Hacılar Nâhiyesi: Hacılar, Söğüd (Söğüt), Gölpınar, Eğri (Eğribucak), Küreci, Şarklı, Güvenç, Demrek, Yuvalı, Katranlık, Karafakılı, Kızıllar, Ecepınarı (Ecepınar), Arablıuşağı, Orduköy, Bulaklar. (s. 26, 27, 37, 38)
1869-1870: Maraş Sancağı’na bağlı Hassa Kazâsı. Kaymakam: Hacı Şakır Bey. (s. 30)
1870-1871: Maraş Sancağı’na bağlı Hassa Kazâsı. Kaymakam: Hüsnü Bey Sâlise. (s. 37)
1871-1872: Maraş Sancağı’na bağlı Hassa Kazâsı. Kaymakam: Hüsnü Bey. (s. 70)
1872-1873: Maraş Sancağı’na bağlı Hassa Kazâsı. Kaymakam: Hüsnü Bey Sâlise. (s. 52)
1873-1874: Maraş Sancağı’na bağlı Hassa Kazâsı. Kaymakam: Hacı Bey. (s. 58)
1876-1877: Maraş Sancağı’na bağlı Hassa Kazâsı. Kaymakam: İbrahim Halil Bey. (s. 64)
1878-1878: Maraş Sancağı’na bağlı Hassa Kazâsı. Kaymakam: İbrahim Halil Bey. (s. 67)
1878-1879: İslahiye, Hassa ve Bulanık kazaları Maraş’tan ayrılarak Payas Sancağı’na bağlanmıştır. (s. 85, 86)
1296 (1879/1880): 1879 yılında Payas Sancağı’nın ismi ve merkezi değişerek Cebel-i Bereket Sancağı olmuştur. (s. 85, 86)
1297 (1880): Senesi Adana Salnamesi’ne göre Cebel-i Bereket Sancağı’na bağlı Osmaniye kazası, İslahiye kazası, Bulanık kazası, Hassa kazası, Payas kazası vardır.
Hassa kazası: Ekbaz, Tiyek, Hacılar ve Çoşlu adlı dört nahiyeden ve 37 köyden ibarettir.
Hassa Kaymakamı: Mustafa Asım Efendi. (s. 72)
1299 (1882): Senesi Adana Salnâmesi’ne göre Cebel-i Bereket Sancağı: İslahiye, Hassa, Bulanık, Payas ve Osmaniye kazalarından oluşmaktadır.
Hassa Kaymakamı: Mustafa Hayri Efendi. (s. 73)
1308 (1890): Senesi Adana Salnâmesi’ne göre Cebel-i Bereket Sancağı’na bağlı Hassa Kazası. Kaymakam: Ali Akif Efendi. (74)
1890 Adana Vilayeti Cebelibereket Sancağı’na bağlı kaza olan Hassa’nın 7080 Müslim, 25 Rum, 290 Ermeni, 150 Katolik, 130 Protestan olmak üzere 7675 nüfusu vardı. (s. 158)
1309 (1891): Senesi Adana Salnâmesi’ne göre Cebel-i Bereket Sancağı’na bağlı Hassa Kazası. Kaymakam: Rüşdü Efendi. (s. 76)
1312 (1894): Senesi Adana Salnâmesi’ne göre Cebel-i Bereket Sancağı’na bağlı Hassa Kazası. Kaymakam: Abdulkadir Efendi. (s. 77)
1318 (1900): Senesi Adana Salnâmesi’ne göre Cebel-i Bereket Sancağı’na bağlı Hassa Kazası. Kaymakam: Mehmed Esad Efendi.
1318 (1900) Yılında Hassa kazasında belediye teşkilatına tesadüf edilebilmektedir. 1318 (1900) yılında Hassa Kazasının Belediye Reisi Bestami Efendi’dir. (s. 79, 81)
1320 (1902): Senesi Adana Salnâmesi’ne göre Cebel-i Bereket Sancağı’na bağlı Hassa Kazası. Kaymakam: Mehmed Esad Efendi.
1320 (1902) Yılında Hassa Kazasının Belediye Reisi Mustafa Sabri Efendi’dir. (s. 81, 82)
1902 Hassa Kazası: Hassa 1902 yılında Adana Vilayeti’nin Cebel-i Bereket sancağına bağlı bir kazadır. 80-100 evden ibaret küçük bir köy olup Hükümet Konağı ile bir ev dışındaki evler basit, derme çatmadır. 2 nahiyesi, 36 köyü vardır. Kasabada Kaymakamlık, Kaza İdare Meclisi, Bidayet Mahkemesi, Mal Kalemi, Nüfus İdaresi, Tapu İdaresi, Posta İdaresi, Belediye Dairesi, Zabıta Dairesi, Orman İdaresi bulunmaktadır.
Padişah II. Abdülhamid’in tahta geçişinin 25. yılında kaza merkezinde bir Hükümet Konağı, Akbez’de bir mekteb-i iptidai (ilkokul) ve bir karakolhane, Söğüt’te ve Eğribucak’ta birer mekteb-i iptidai yapılıp öğretime açıldı. Bunlardan başka kaza merkezi ile Küreci, Gülpınar ve Tiyek köylerinde de birer Mekteb-i İptidai bulunmaktadır. (Bu okullar 1899 yılında açılmıştır) (s. 155, 158)
1910: Tanin gazetesi yazarlarından Ahmet Şerif’i bir Anadolu gezisine gönderir. Temmuz 1909 tarihinde gazeteci girginliği ve gözlemciliğiyle olguları ve durumları kaleme alır. Osmanlı İmparatorluğunun son dönemindeki devlet düzenini, devlet ve halk ilişkilerini ve halkın gündelik yaşayışını canlı ve gerçekçi bir dille anlatması bakımından önemlidir.
Tanin gazetesi yazarı Ahmet Şerif 8 Şubat 1910 tarihinde Salı günü İskenderun’dan Hassa’ya hareket etmiş ve 14 Şubat 1910 tarihinde Pazartesi günü de Hassa’dan İslahiye’ye hareket etmiştir.
Hassa ile ilgili gezi notları 12 Şubat 1910 tarihinde Tanin gazetesinde “Anadolu’da Tanin” adı altında yayınlanmıştır. (s. 112, 113, 114)
1915 Çekirge İstilâsı: 10 Mayıs 1915 tarihinde Amik Ovası ile Kırıkhan-Hassa arasındaki ova çekirge istilâsına uğradı. Çekirge gökten adeta kar gibi yağmış. Yer-gök çekirge dolmuş, güneş görünmez olmuş. Kırıkhan-Maraş arasında zakkumlar dışında yeşillik kalmamış. Çekirge sürüleri bu defa Antakya’ya yönelmiş. Antakya halkı ve köylüler mücadele etmelerine rağmen çekirgeler ovada ve Antakya çevresinde hiçbir şey bırakmamış. Ova köylerinde halk açlıktan kırılmaya başlamış. Antakya’da fakirler arasında ölümler artmış. Bir de kolera salgını çıkmış ve çok can kaybı olmuş. Halk bunu “ölet girdi” diyerek tanımlamış. (s. 160)
1917-1918: Yılı Devlet Salnâmesi’ne bakıldığında Cebel-i Bereket Sancağı’nın Bahçe, Hassa, İslahiye ve Dörtyol kazalarından oluştuğu görülmektedir. (s. 86)
1918: Milli Mücadelede ilk kurşunu 19 Aralık 1918 tarihinde Fransız askerlerine sıkan aslen Hassa Tiyekli olup Dörtyol Özerli’ye yerleşen Ömer Hoca’nın oğlu Mehmet Kara’dır. (s. 172, 174, 175)
1920: Fransızların işgali altında bulunan Akbez ve Hassa 6 Mart 1920 günü zapt edildi. Burada milli hükümet adına bir idare kuruldu, kasabayı çeteler yönetti. Fransızların kaymakam yaptığı Koca Ali Bey yerinde bırakıldı. Hassa daha sonra Fransız askerleri tarafından işgal edildi. (s. 167)
1920: Fransızların Hatay’ı işgal etmesinden sonra Tayfur Sökmen, Samih Azmi Ezer, Şükrü Oğuz, Rasim Yurtman, İnayet Mürseloğlu Kuvayı Milliye faaliyetlerini sürdürmek üzere Dörtyol ve Hassa civarına yerleşmişlerdi. Bu heyet Ankara’ya giderek, Mustafa Kemal Paşa ile görüştükten hemen sonra Adana’da “Antakya-İskenderun ve Havalisi Birliği”ni kurmuşlardı. Cemiyetin reisi Tayfur Sökmen, ikinci reisi Samih Azmi, Şükrü Oğuz ise cemiyetin sekreteri idi. Kurulan cemiyetin nizamnamesi gereği, Hatay halkını Türkiye’de gerçekleşen olaylardan haberdar etmek ve Hatay davasının haklılığını halka anlatmak, bölge Türklerinin sesi olmak üzere Hassa’da Altınöz gazetesi çıkarılmıştır. Gazete sabahları çıkan siyasi, ilmi, fenni ve edebi bir Türk gazetesidir. Gazetenin sahibi Şükrü Oğuz (Alpkaya) ve Mesul Müdürü Vasfi Bolat idi. Şükrü Oğuz tarafından Mayıs-Haziran 1920’de 20 veya 29 sayı çıkartılan gazetenin yayınına bir süre ara verilmiş, 5 Mayıs 1924’te ise Adana’da ikinci yayınına başlamıştır. Yayınlarında genel itibariyle Fransızların işgal ettiği yerler ve işgallerin ilerleme durumu hakkında Kuvay-ı Milliyecileri haberdar etmiştir. Gazetede dünyadaki gelişmelerle ilgili haberlere de yer vermiştir. Gazete sadece halkı bilinçlendirmekle kalmamış aynı zamanda Kuvay-ı Milliye’nin örgütlenmesini sağlamıştır. 1927 yılına kadar ara ara çıkan gazete manda idaresince kapatılmıştır. (s. 141, 183, 203, 204)
1920: Hassa kasabası hem Maraş ve havalisini Amik ovasına ve güney bölgelerine bağlayan ana yol üzerinde, hem de Fransız işgal kuvvetleri ile Türk çetelerinin temas bölgesinde bulunduğundan, stratejik önemi sebebiyle sık el değiştiren bir yer olmuştu. Nitekim Nisan 1920’den sonra yeniden Fransızların eline geçen kasaba, 6 Temmuz 1920 günü kurtarıldı. (s. 184)
1920: 23 Temmuz 1920 tarihinde Hassa’da Fransızların Kaymakamı: Koca Ali Bey. (s. 124)
1920 Boklukaya Harbi: Eylül 1920 sonlarında Kırıkhan-Hassa arasında bulunan Boklukaya mevkiinde asker takviyeli Türk çeteleri, sayısı bir hayli kalabalık olan Fransız birlikleri ile büyük bir çatışmaya girdi. Burada Fransız alay kumandanı dahil çok sayıda Fransız subayı ve askeri öldürüldü, bunlar geri çekilmek zorunda kaldılar. Çeteler Kürtdağı’ndan Demrek’e kadar olan bütün hattı tutmuştu. Türk Kuvayı Milliye çetelerinin 5 topu vardı. Fransızlara ise her seferinde çeteler üstüne bomba atarak geçen bir uçak destek sağlamaktaydı... Sakallı Bedri Bey, bir yüzbaşı ve çete reisi Ömer Hocanın oğlu tarafından idare edilen kuvvetler, aldığı emir üzerine önce Leçe’ye çekildi, sonra Islahiye taraflarına gittiler. (s. 155)
1920: 7 Kasım 1920 günü Kırıkhan’dan Hassa üzerine hareket eden iki Fransız taburu Demrek köyünü işgal etti, 8 Kasım günü Kırıkhan’a döndü. Fransızlar 10 Kasım 1920 günü Hassa’yı yeniden işgal ettiler ve buradan Islahiye’ye geçtiler. Hassa 20 Kasım 1920’de işgalden kurtarıldı. (s. 185)
1921: Fransızlar Hassa’yı 9/10 Mart 1921’de işgal ederek halka bir beyanname neşrettiler. Bu kasaba 11 Mart 1921’de Türk kuvvetlerince geri alındı ama 15 Mart 1921’de yeniden Fransızların eline düştü. (s. 186)
1921: Bu karışık dönemlerde Fransız askerinin Hassa kışlasından çekilmesi üzerine Türk çeteleri Hassa’ya girerek, Kasım 1921’de hükümet binasına Osmanlı Sancağı çekmişler, sınırı ve kurtuluşu fiili hale getirmişlerdir. (Halk arasında bu tarih 15 Kasım olarak biliniyor ve bu tarih kurtuluş bayramı olarak kutlanıyor.)
Sınır Belirleme Komisyonunun yapmış olduğu değişiklikle Hassa ilçe merkezi Türkiye sınırları içine alınmıştı. Bunu takip eden yıllarda Fransızlar Aktepe mevkiinde karakol kurarak oranın gelişmesi için bir kısım halkın buraya iskân edilmesini sağlamışlardır. Fransızlar bu mevkide önce iki bina inşa etmişler ve Hacılar’da bulunan nahiye teşkilatını da buraya getirerek Aktepe’yi nahiye merkezi yapmışlardır. Söğüt köyünden 25 haneyi Aktepe’ye iskân etmişlerdir. (s. 229)
1938: Türkiye ile Fransa arasındaki görüşmeler sonucunda Dr. Abdurrahman Melek İskenderun Sancağı Valiliğine atanmış, Hatay’daki kaymakamlıklara ve nahiye müdürlüklerine Türkler tayin edilmişti. Aktepe Nahiye Müdürü Hüseyin Cemil Yılmaz (Cemil Meriç) görevden alınarak Nuri Aydın Konuralp nahiye müdürlüğüne tayin edilmiştir. Hatay idaresinde bu değişiklik yapıldıktan sonra seçime yeni baştan gidilmiş, seçimler vilayet tarafından tayin edilen sandık başkanları idaresinde yapılmış ve neticede yapılan tasnif sonunda ekseriyet Türklerin lehine tecelli ettiğinden müstakil bir Hatay devletinin kurulmasına karar verilmişti. (s. 131, 189)
1938: 5 Temmuz 1938 tarihinde Albay Şükrü Kanadlı komutasındaki Takviyeli Türk Dağ Alayı hududu geçerek Hassa’dan Aktepe’ye girdi. Yemek vakti olmuştu. Mehmet ağanın, Hüseyin Paşanın (Emekli Nüfus Memuru Ali Çetin’in babası), Koco ağanın, Ömer Gülle’nin, Gök Ali’nin evlerinde hazırlanan etli pilavlarla asker ve subaylara bir öğle yemeği verildi. Yemekten sonra Kırıkhan’a hareket edildi. Daha sonra birlikler Belen’e ve Antakya’ya gitti. (s. 132, 133, 190)
1938: Hatay Devleti 2 Eylül 1938 tarihinde kuruldu ve “Hatay Anayasası” kabul edildi. Devletin yönetim şekli Cumhuriyet, merkezi ise Antakya olmuştu. Hatay Devleti altı ilçeden ve on bir nahiyeden oluşmuştur. İlçeler ve nahiyeleri şunlardır:
Antakya: Karamut, Aşağı Kuseyri, Orta Kuseyri, Bityas.
Süveydiye: Nahiyesi yok.
Harbiye: Nahiyesi yok.
İskenderun: Belen, Arsuz.
Ordu: Bezge, Kesep.
Kırıkhan: Aktepe. (s. 200)
1939: 7 Temmuz 1939 tarih ve 3711 sayılı Kanunla Hatay Vilayeti kuruldu. Dörtyol Kazası Seyhan Vilayeti’nden alınarak Hatay Vilayeti’ne verilmiştir. G. Antep’in Islahiye Kazasına bağlı Hassa Nahiyesi, merkezi Hassa olmak üzere kazaya çevrilmiş ve Hatay Vilayeti’ne bağlanmıştır. (s. 160, 200)
***
SALNÂME:
Kelime olarak Farsça sal (yıl) ile nâme (mektup) kelimelerinden meydana gelen bir terkip olup günümüz Türkçesinde “yıllık” anlamına gelmektedir.
Osmanlı’da ilk devlet salnâmesi 1263 (1847) yılında Mustafa Reşid Paşa’nın öncülüğünde çıkarılmıştır.
Vilâyet salnâmeleri yayımlama geleneği, Cumhuriyet döneminde 1967 ve 1973 yıllarında toplu halde yayımlanan il yıllıkları ile sürdürülmüştür. (s. 71)
*
KAYNAK: M. Adil Çetin, Yazılı Kaynaklarda Hassa, Mayıs 2019
